Τα Χριστουγεννιάτικα και Πρωτοχρονιάτικα κάλαντα Μακεδονίας συνιστούν αντιπροσωπευτικό δείγμα της πλούσιας παράδοσης των Μακεδόνων και είναι άρρηκτα συνδεδεμένα με τα τοπικά εορταστικά έθιμα των Χριστουγέννων. Τα κάλαντα ή κόλιαντα όπως είναι εξίσου γνωστά, πρωτοστατούν στις εορταστικές εθιμοτυπικές συνήθειες των κατοίκων της Μακεδονικής γης και αποτελούν πραγματικά διαμάντια για το σύνολο της ελληνικής λαογραφίας.
Σε ολόκληρη την Μακεδονία το παραδοσιακό έθιμο των “Μωμόγερων” πηγαίνει χέρι-χέρι με τα χριστουγεννιάτικα κάλαντα.
Οι Μωμόγεροι, είναι μια πολύ αγαπητή εκδοχή των καλικάντζαρων, με την τρομακτική όψη και τη σκανταλιάρικη διάθεση. Η ονομασία προέρχεται από τις λέξεις μίμος και γέρος και συνδέεται με τις μιμητικές κινήσεις των πρωταγωνιστών του εθίμου.
Ντυμένοι με τομάρια ζώων και με μάσκες περίεργων ή γεροντικών προσώπων, οι Μωμόγεροι εμφανίζονται καθ’ όλη τη διάρκεια του δωδεκαημέρου των εορτών και περιπλανούνται σε σοκάκια και πλατείες τραγουδώντας τα χριστουγεννιάτικα κάλαντα και δίνοντας ευχές.
Στις Σέρρες, το βράδυ οι άντρες με αναμμένα ξύλα (αναμμένα κεριά) ξεχύνονταν στους δρόμους και πήγαιναν από σπίτι σε σπίτι λέγοντας τα κάλαντα των Χριστουγέννων. Αυτό το έθιμο λεγόταν Σούρβα. Στο τέλος πήγαιναν έξω από το χωριό όπου μάζευαν όλα τα ξύλα και τα έκαιγαν.
Τα κάλαντα της παραμονής της πρωτοχρονιάς σε πολλές περιοχές της Μακεδονίας (και Θράκης) λέγονται ακόμα σούρβα. Οι περισσότεροι δεν γνωρίζουν την προέλευση αυτής της ονομασίας, αλλά ο Γεώργιος Βιζυηνός στο έργο του «Ποίος ήτον ο Φονεύς του Αδελφού μου» αναφέρει αναλυτικά το έθιμο που αφορά την τύχη που έφερνε η σορβιά στην έναρξη του νέου έτους. Το σόρβον ή σούρβο είναι δέντρο φυλλοβόλο μεσαίου μεγέθους.
Κυρίως στην Πέλλα αναβιώνει το έθιμο της «Κόλιντα Μπάμπω» που έχει σχέση με τη σφαγή του Ηρώδη. Οι κάτοικοι της περιοχής ανάβουν το βράδυ της 23ης Δεκεμβρίου φωτιές φωνάζοντας «κόλιντα μπάμπω» δηλαδή κάλαντα γιαγιά. Οι φωτιές ανάβουν για να μάθουν οι άνθρωποι για τη σφαγή και να προφυλαχτούν. Το κόλιντα Μπάμπω το συναντάμε όχι μόνο στην Μακεδονία αλλά και στην Θράκη.
Στην Κοζάνη κρατούσαν ένα ξύλο μήκους μισού μέτρου και σχήματος Τ (την τζομπανίκα) για να χτυπούν τις πόρτες και ένα τροβά (υφαντό σακούλι για τα δώρα). Οι νοικοκυρές ακούνε τα χριστουγεννιάτικα κάλαντα και τους «φιλεύουν» μήλα, σύκα, καρύδια, κάστανα, κουλουράκια (κολιαντίνες), αβγά, χρήματα και άλλα.
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα χριστουγεννιάτικα κάλαντα της Καστοριάς καθώς ανάλογα το άτομο στο οποίο απευθύνονται τραγουδιούνται διαφορετικά. Έτσι έχουμε κάλαντα Χριστουγέννων για τον οικοδεσπότη, την οικοδέσποινα, το μικρό παιδί, τον μορφωμένο, τον ξενιτεμένο, τον Μητροπολίτη και την ανύπαντρη κόρη.
